(3.) ติกนิทฺเทสวณฺณนา

[909] อกุสลมูลาเนว วฏฺฏมูลานีติ เตหิ กถิเตหิ วฏฺฏมูลสมุทาจาโร กถิโต โหตีติ อาห ‘‘ตีหิ…เป.… กถิโต’’ติฯ

[919] สสฺสโต โลโกติอาทิทสฺสนเมว พฺรหฺมจริยํ โมกฺขสมฺปาปกํ อุตฺตมจริยนฺติ ทิฏฺฐิคติเกหิ สมฺมตนฺติ อาห ‘‘ทิฏฺฐิคติกสมฺมตสฺสา’’ติฯ รูปารูปาวจรวิปาเกสุ สาติสโย ภวราโคติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ ‘‘มหาพฺรหฺมาน’’นฺติฯ

[920] กถํวิธนฺติ เกนากาเรน สณฺฐิตนฺติ อตฺโถติ กตฺวา อาห ‘‘อาการสณฺฐาน’’นฺติฯ มานฐปนาติ เสยฺยาทิวเสน มาเนน ฐปนา, มานสงฺขาตา วา ฐปนาฯ

[921] เจตโส อุตฺราโส โทมนสฺสํ, โทโส วา, ตํสมฺปยุตฺตา วา เจตนาทโยฯ

[922] เทสนาสุขตายาติ ติณฺณํ อทฺธานํ วเสน วิจิกิจฺฉาย เทสนา สุขา ‘‘กงฺขติ วิจิกิจฺฉตี’’ติ, น ปน ตถา โมเหนาติ อธิปฺปาโยฯ วณฺณาทิเภทํ สุตฺวาติ เกจิ กิร วทนฺติ ‘‘ขตฺติยชีโว ปณฺฑุวณฺโณฯ กสฺมา? โส หิ ปุพฺพณฺเห รมติ, ปุพฺพณฺเห จ ฉายา ปณฺฑุวณฺณาฯ พฺราหฺมณเวสฺสสุทฺทชีวา โอทาตปีตกาฬวณฺณาฯ เต หิ มชฺฌนฺหสายนฺหรตฺตีสุ โอทาตปีตกาฬฉายา กาฬตมกาเลสุ รมนฺตี’’ติ เตสํ วณฺณเภทํ, ‘‘พฺยาปี ปริมณฺฑโล’’ติอาทินา กเถนฺตานํ สณฺฐานเภทญฺจ สุตฺวาฯ

[923] ปุริสปุคฺคโลติ ปททฺวยํ เอกปทํ กตฺวา ชานนฺตานํ วเสนายํ สมฺมุติกถา ปวตฺตา, ปทนฺตรเมว วา อิทํ ปุคฺคลวาจกนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิมาหฯ อถ วา ปุริโสติ วุตฺโต จ ปุคฺคโล เอว, น ปุริสินฺทฺริยยุตฺโตวาติ ทสฺสนตฺถมฺปิ ‘‘ปุริสปุคฺคโล’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํฯ อฏฺฐสุ อาพาเธสูติ ปิตฺตเสมฺหวาตสมุฏฺฐานอุตุวิปริณามชโอปกฺกมิกวิสมปริหารชสนฺนิปาตชกมฺมสมุฏฺฐาเนสุฯ ปุพฺเพ กตนฺติ ปุราณตรกมฺมํ อิจฺฉนฺตีติ อุปปชฺชเวทนียญฺจ กิร ปฏิกฺขิปนฺติฯ อาณตฺติมูลเกน วาติ โยปิ อาณาเปตฺวา วธพนฺธาทิทุกฺขํ อุปฺปาเทติ, ตมฺปิ ตํมูลกํ น โหติ, อิสฺสรนิมฺมานมูลเมวาติ อธิปฺปาโยฯ

[924] โมหสฺส อนุทหนํ ทาหการณตาย วุตฺตํ, สภาวโตปิ ปน อสมฺปฏิเวโธ สมฺปฏิเวธสุขสฺส ปจฺจนีกภูโต ทุกฺโข เอวาติ อนุทหนตา เวทิตพฺพาฯ เอวญฺจ กตฺวา ‘‘อุเปกฺขา เวทนา ญาณสุขา อญฺญาณทุกฺขา’’ติ (ม. นิ. 1.465) วุตฺตาฯ

[926] ปุถุนิมิตฺตารมฺมเณสูติ สุภนิมิตฺตาทิวเสน ปุถุนิมิตฺตสภาเวสุ อารมฺมเณสุ, ปุถุสภาเวสุ วา สุภนิมิตฺตาทิอารมฺมเณสุฯ โกสชฺชปมาทนิทฺเทสานํ สมานตฺเตปิ อวิปฺผาริกตาสงฺขาตา ลีนวุตฺติตา โกสชฺชํ, สติโวสฺสคฺคสงฺขาตํ ปมชฺชนํ ปมาโทติ อยํ วิเสโสติฯ

[931] สครุวาสนฺติ สโอตฺตปฺปวาสมาห, สเชฏฺฐกวาสนฺติ สหิริวาสํฯ อนาทิยนา อนทฺทา โอวาทอคฺคหณํ, อจิตฺตีกาโรติ อตฺโถฯ สุกฺขกฏฺฐสฺส วิย อนลฺลตา, อมุทุตา วา อนทฺทาฯ อสีลฺยนฺติ อสุขสีลตา อมุทุตา เอวฯ

[934] อุปารมฺโภ โทสสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาโท สิยาฯ

[936] ‘‘อิธ ปาสาณํ กโรตี’’ติอาทินา ฐปนตฺเถปิ กโรติ-สทฺโท ยุชฺชตีติ อาห ‘‘กโรตีติ ฐเปตี’’ติฯ เอตฺถ จายํ อาวชฺชนา อกุสลานํ อาสนฺนการณตฺตา ขุทฺทกวตฺถูสุ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา, ตทนุกูลกิจฺจตฺตา วาฯ

ติกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

(4.) จตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา

[939] อิตีติ นิทสฺสเน นิปาโตติ เอวํ-สทฺเทน สมานตฺโถติ ทสฺเสติฯ ภวาภวเหตูติปีติ เอตฺถ ภวนฺติ ชายนฺติ เอเตนาติ ภโว, สปฺปิอาทิเภสชฺชํฯ ภโว เอว ปณีตตโร อภิวุทฺโธ อภโวฯ ภาวนารามตาอริยวํสปฺปเหยฺยตฺตา วา ปุริมตณฺหาตฺตยวชฺชา สพฺพา ตณฺหา ‘‘ภวาภวเหตุ อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพาฯ